AA
Hormoonverstoorders, déjà vu van een sluipmoordenaar

Waarschuwing: de Panorama-uitzending van 4 oktober over hormoonverstorende stoffen kan schokkende beelden en boodschappen bevatten. Reeds in 2002 omschreef de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) een hormoonverstoorder als een lichaamsvreemde stof die de hormonale huishouding van mens en dier (en hun nageslacht) flink kan ontregelen. Het zijn dus chemische stoffen (zoals pesticiden, brandvertragers, parabenen) die lichaamseigen hormonen imiteren, en daarom al bij de kleinste dosering effect kunnen hebben. De essentie van het verhaal is dit: net als de tabaksindustrie destijds, slaagden lobbyisten er ook nu weer in om twijfel te zaaien over de desastreuze effecten van sommige chemische stoffen en verschuilen overheden zich nu achter deze gefabriceerde 'wetenschappelijke onzekerheid' om niet in te grijpen. Terwijl we ook in dit dossier wel degelijk zouden kunnen leren van fouten uit de geschiedenis, veel leed en kosten voorkomen en werken aan alternatieven.   

Des-dochters

Even in de geschiedenis duiken naar dat bekende verhaal:  tussen 1940 en 1970 kregen wereldwijd honderdduizenden vrouwen door hun dokter het hormoon diëhylstilbetrol voorgeschreven, beter bekend als “DES”.  Liefst 267 bedrijven brachten dit synthetisch oestrogeen als een wondermiddel op de markt. Het zou goed zijn voor allerlei gynaecologische problemen: vroegtijdige menopauze, cyclusstoornissen, het voorkomen van miskramen tijdens de zwangerschap, enzovoort. Vreemd genoeg bleek al in de jaren ’50 dat het middel eigenlijk niet werkzaam was. Van evidence based medicine had toen helaas nog niemand gehoord. De medici bleven het dus lustig voorschrijven, waardoor zeer veel vrouwen DES slikten tijdens hun zwangerschap en daarna ogenschijnlijk gezonde jongetjes of meisjes ter wereld brachten. 

Maar in 1971 waren er de eerste tekenen dat de "gezonde" meisjes niet zo gezond waren. Velen hadden afwijkingen aan de geslachtsorganen en ontwikkelden later vagina- of baarmoederkanker. Ze werden "DES-dochters" genoemd. Ook de DES-zonen hadden problemen en nog veel later blijkt dat ook hun kinderen problemen hebben. Halfweg de jaren ’70 werd het middel in de meeste landen uit de handel genomen. Tot zover het DES-verhaal.

Bisfenol-A

Maar de geschiedenis vertelt nog iets anders. Toen men aan het eind van de negentiende eeuw experimenteerde met nieuwe chemische stoffen en allerlei synthetische hormonen ontwierp, zat er naast DES nog een ander wondermiddel in de pipeline, namelijk bisfenol-A. Het was al sinds de jaren ’30 bekend dat ook bisfenol-A een oestrogene werking had, maar de farmaceutische industrie koos uiteindelijk toch voor DES als "geneesmiddel". Bisfenol-A vond een ander bestaan in de chemische nijverheid, namelijk als weekmaker van toen eveneens ontwikkelde plastics.

Het is algemeen erkend dat DES een "foutje" uit het verleden was (behalve voor alle DES-dochters en -zonen die nu zelf ook kinderen hebben). Maar met dat DES-broertje bisfenol-A, komt nog steeds wereldwijd zowat iedereen mee in contact via alomtegenwoordige plastics. Zo zit Bisfenol-A onder meer in verpakkingen van voeding, speelgoed, medisch materiaal zoals infuuszakjes en ga zo maar door.

800 hormoonverstoorders

Inmiddels bestempelden wetenschappers meer dan 800 chemische stoffen als hormoonverstoorder. Deze zijn intussen op grote schaal in het milieu aanwezig, met alle gevolgen vandien voor mens en dier. Vooral bisfenol-A is via voedingsverpakkingen een bron van opname door de mens. Weliswaar blijkt uit onderzoek dat onze weefsels lagere doses bisfenol-A bevatten, dan destijds de concentraties DES. Maar toch zijn de effecten dezelfde: het zijn stoffen die een erg gelijkaardige chemische samenstelling hebben. Recent is aangetoond dat er mogelijk versterkende effecten zijn van combinaties van hormoonverstoorders, ook wel "cocktaileffecten" genoemd. En ook van bisfenol-A weten we intussen dat het afwijkingen aan de geslachtsorganen veroorzaakt, dat het leidt tot hormoonstoornissen en onvruchtbaarheid en is het ook in verband gebracht met immuunstoornissen en kanker. Bovendien zaait de stof zijn heilloze effecten over de generaties heen. De WHO spreekt in haar ‘State of the Science of Endocrine Disrupting Chemicals 2012’ inmiddels van een ‘mondiaal gevaar’, en brengt hormoonverstoorders in verband met een toename van kankergevallen, diabetes, obesitas, onvruchtbaarheid, IQ-verlies en autisme.

Gedurige blootstelling

We moeten niet ver zoeken om de oorzaken te kennen van die vele koppels die zich moeten wenden tot fertiliteitscentra omdat het op een natuurlijke wijze niet lukt om zwanger te worden. Wat ons wel verwondert en schandaliseert is dat we ondanks de geschiedenis en de kennis vandaag, massaal aan hormoonverstoorders blijven blootgesteld worden. 

Het is in feite een politiek schandaal van de eerste orde, waarbij dat van Volkswagen verbleekt. Want feit is dat ook in dit dossier de Europese overheden al vele jaren op de hoogte zijn, maar niets ondernamen om deze producten te bannen en alternatieven naar voren te schuiven. We durven dus stellen dat overheden willens en wetens de gezondheid van hun bevolkingen schaden. Met name de Europese Commissie blijft zich halfhartig verstoppen achter onenigheid tussen wetenschappers, precies zoals men vroeger deed rond asbest, roken en DES. Schuldig verzuim heet dat. Want de Europese Commissie is zich wel degelijk bewust van het feit dat hormoonverstoorders gevaarlijk zijn, maar men is het officieel niet eens over welke stoffen precies onder deze noemer vallen. 

Schuldig verzuim

In 2009 besliste het Europees Parlement dat er iets aan deze 'wetteloze' toestand gedaan moest worden. Men droeg de Europese Commissie op om tegen december 2013 met een duidelijke definitie en criteria te komen voor het vaststellen van hormoonverstorende eigenschappen in chemische producten. Dit als basis voor nieuwe wetgeving.

Het rapport dat een team topwetenschappers op vraag van het Directoraat-Generaal Milieu maakte, was kraakhelder: blootstelling aan chemische stoffen heeft hormoonverstorende, onomkeerbare effecten die pas in een latere levensfase duidelijk worden. De wetenschappers pleitten voor de toepassing van het voorzorgsprincipe. 

Enkele maanden later verschijnt prompt een 'tegenstudie'  betaald door het American Chemistry Council, de Amerikaanse lobby voor de chemische sector, die Europese beleidsmakers oproept om te wachten met het treffen van maatregelen "zolang er geen degelijke wetenschappelijke basis is die aantoont dat die stoffen echt schadelijk zijn". Drie chemische reuzen - Bayer, BASF en Syngenta - schrijven op 13 februari 2013 een brief aan milieucommissaris Janez Potocnik. Ze wijzen er op dat het gebruik van het voorzorgsprincipe een klap zou betekenen voor de voedselproductie en de agrochemische sector.

Een intense lobby achter de schermen, onder meer door de American Chamber of Commerce, heeft succes. Op 2 juli 2013 verstuurt Catherine Day, hoogste ambtenaar bij de Europese Commissie een interne brief waarin ze stelt dat er een impact analyse moet komen en het niet nodig acht om tijdelijke maatregelen te treffen rond het gebruik van hormoonverstorende stoffen. Naast economische rampspoed, wordt ook het belang van de onderhandelingen rond het Trans-Atlantisch vrijhandelsverdrag TTIP tussen de VS en de EU als reden opgevoerd voor het niet nemen van maatregelen.    

Zoals gezegd, we zijn ons goed bewust van het schokkende karakter van deze boodschap en velen zullen het vast ontkennen. Maar het is helaas zoals het is. U hoeft ons niet geloven, ga vooral zélf op onderzoek uit of herbekijk die Panorama reportage over hormoonverstoorders. En nee, dit is geen defaitisme of het zoveelste doembericht. Het betekent vooral ook dat we zaken kunnen veranderen, met die befaamde vijf minuten politieke moed. De Ecolo-Groen fractie legt zich niet bij neer bij de status quo en neemt deze week wetgevende initiatieven om hormoonverstoorders in ons land strenger te reguleren. Hopelijk wordt ook onze soms wat kortzichtige Wetstraat wakker geschud door Panorama en gaat er iets ten gronde veranderen. 

Petra De Sutter en Bart Staes 

GroenDe enige partij die sociaal én milieuvriendelijk is.

www.groen.be

De Groenen/EVAGroenen en Europese Vrije Alliantie in het Europees Parlement.

www.greens-efa.eu

Samen ijveren voor een beter Europa en klimaat?