Referendum Tsjetsjenië aanfluiting democratie en internationaal recht

• 2003-04-01
• Europa in de wereld

Het referendum dat op 23 maart 2003 door de Russische autoriteiten in Tsjetsjenië werd gehouden, kende een quasi Stalinistische uitslag: 95% van de mensen die stemden, waaronder ook enkele tienduizenden - cijfers verschillen naargelang de bron - Russische soldaten, keurden het grondwetplan dat het onderwerp van het referendum vormde, goed. Basis van dit grondwetplan is het behoud van de huidige situatie, m.a.w. Tsjetsjenië blijft binnen de Russische Federatie, met een bepaalde vorm van autonomie. De hoge uitslag tart echter iedere verbeelding: verwonderlijk toch dat de Tsjetsjenen die al jarenlang strijden voor onafhankelijkheid plots zouden instemmen met een blijvende aansluiting bij de Russische Federatie.

In het artikel in De Morgen van 25 maart wordt dit uitgelegd als zou de bevolking "uitgeput" zijn, uitgeput van de oorlog. Hierop willen wij graag even reageren, om dan verder te gaan met de kern van de zaak. Objectiviteit in de berichtgeving over dit referendum en het gewapend conflict in het algemeen laat vaak te wensen over. Dit komt vooral door de intense propaganda die beide partijen de wereld insturen en door het gebrek aan inzicht in het conflict vanwege de nauwelijks toegelaten en riskante toegang tot de Tsjetsjeense Republiek. Journalisten, ook westerse, spelen bovendien een rol in de beeldvorming door de woordkeuze in hun berichtgeving. Ook het artikel in De Morgen van 25 maart vertoont suggestief taalgebruik. Jazeker, de mensen zijn uitgeput door de dagelijkse vernederingen, miserabele toestanden in de vluchtelingenkampen, door de voortdurende angst neergeschoten te worden en het gebrek aan basiscomfort in het hele land. Daarom willen zij een einde aan de oorlog. Misschien zijn ze zo wanhopig dat een aantal onder hen toch maar ja heeft gestemd in de hoop dat dit op korte termijn een verbetering zal opleveren op het vlak van het willekeurig en onophoudelijk geweld en op vlak van de levensstandaard. Maar op lange termijn kan er van vrede geen sprake zijn zolang de Republiek zich binnen de Federatie bevindt.

Om nog even stil te staan bij enkele voorbeelden van suggestief woordgebruik: "Zondag mochten ze stemmen …" Mochten komt vreemd over als men weet dat dorpsleiders zijn vermoord in de aanloop naar dit referendum, omdat zij hun aanhangers aanspoorden niet te gaan stemmen, als men weet dat voor velen de spreekwoordelijke "wortel" voor de neus werd gehouden, zoals voedselpakketten en materiële hulp, als het land bovendien gecontroleerd wordt door Russische (dus vijandelijke) troepen. Tweede voorbeeld: "… is zondag zonder incidenten verlopen …": met zwaar bewapende soldaten aan ieder stemhokje, die bij het geringste schieten, is dit niet verwonderlijk (zie ook foto in de krant). Het moge ook duidelijk zijn dat zij niet zozeer de burgers beschermen tijdens het stemmen, maar vooral de mensen willen intimideren. Derde voorbeeld: "Het Kremlin en de door Moskou gesteunde autoriteiten hadden kosten nog moeite gespaard om de inwoners naar de stembus te krijgen." Dat roept enkel beelden op van gewapende soldaten of pro-Russische Tsjetsjenen die burgers met dwang aanmanen zeker te gaan stemmen, en daarvoor zal Rusland inderdaad kosten noch moeite voor hebben gespaard! Tenslotte de cijfers: er waren voor het tweede conflict 1,2 miljoen inwoners in de Tsjetsjeense republiek. Daarvan zijn er volgens De Morgen 200.000 van gesneuveld en nog eens 500.000 gevlucht (wat meer is dan het cijfer van 300.000 dat wij hanteren), dus blijven er nog ongeveer 500.000 over en die blijken ook nog allemaal stemgerechtigd te zijn…

Pax Christi Vlaanderen volgt de situatie in Tsjetsjenië al jaren op de voet en gaf reeds eerder uiting aan de bezorgdheid over de aanhoudende gevechten in de republiek. Op 12 maart ll. nog richtte Pax Christi een brief aan de Russische ambassadeur in België over de bijzondere omstandigheden waarin het referendum was gepland. De nieuwe grondwet waarover de Tsjetsjenen zich op zondag uitspraken, werd ingediend door de door President Poetin aangestelde leider van de Tsjetsjeense regering, Dhr. Kadyrov, die slechts een klein deel van de Tsjetsjeense bevolking vertegenwoordigt. Daarenboven komt nog dat meer dan 300.000 Tsjetsjenen (ruim 1/4 van de bevolking) momenteel als vluchtelingen in kampen in de buurlanden leven of in de rest van de wereld hun heil zochten voor het oorlogsgeweld. Hun stem zou alvast niet gehoord worden bij dit referendum. De overheid heeft (gedeeltelijk geslaagde) pogingen ondernomen om de vluchtelingen vlak voor het referendum te dwingen de kampen te verlaten en terug te keren naar de ruïnes van hun dorpen en steden.

De huidige toestand in Tsjetsjenië laat het niet toe een eerlijk en vrij referendum te organiseren. De bevolking is niet in staat om vrij te reizen door de talloze blokkades, opgeworpen door het Russische leger: soldaten controleren soms urenlang de reisdocumenten van de burgers, en ze deinzen er niet voor terug mensen te beledigen, willekeurig aan te houden, te martelen of zelfs standrechtelijk om te brengen, zoals blijkt uit de rapporten van Human Rights Watch, Artsen zonder Grenzen en de Raad van Europa. Uiteraard zullen de Russische troepen bevel hebben gekregen om op 23 maart hun wangedrag te staken, maar dit neemt niet weg dat reizen voor de burgerbevolking steeds een traumatiserende ervaring is. De veiligheid van de burgers wordt voortdurend bedreigd door de onophoudelijke aanvallen van het Russische leger of (zeker ook) Tsjetsjeense strijders en de aanwezigheid van een groot aantal landmijnen. Dit referendum kan slechts gezien worden als een goedkope truuk om de bezetting door de Russische troepen een legitieme basis te verschaffen. Het misbruiken van een democratisch instrument bij uitstek, nl. een volksraadpleging, wordt door Pax Christi Vlaanderen scherp veroordeeld.

Vele van de verwachte problemen werden inderdaad ingelost. Niettegenstaande dat 80 procent van de in Tsjetsjenië levende bevolking erin slaagde de stembus te bereiken, kan men zich ernstig vragen stellen bij de representativiteit van de opkomst. Zo werden er slechts twee stemlokalen ingericht voor de tienduizenden vluchtelingen in buurland Ingoesjetië en namen tienduizenden Russische militairen (uiteraard ja-stemmend) deel aan het referendum. De talloze in het buitenland verblijvende Tsjetsjenen zagen geen kans hun stem uit te brengen.

Mensenrechtenactiviste en journaliste Anna Politkovskaja liet er evenmin twijfel over bestaan dat de Russische autoriteiten tijdens het referendum geweld gebruikten tegen de bevolking en hun leiders en doodsbedreigingen uitten om de stemuitslag in hun voordeel te beïnvloeden. Ook over de werkelijke inhoud van het referendum was de bevolking nauwelijks op de hoogte. Met 'misselijkmakende' voedselpakketten in vluchtelingenkampen en vage beloftes zoals aangeboden materiële hulp aan zwangere vrouwen probeerden de autoriteiten de mensen over te halen voor de aansluiting bij Rusland te kiezen. Pax Christi Vlaanderen betreurt bovendien het ontslag van Lord Judd, rapporteur over Tsjetsjenië bij de Raad van Europa, ingediend na de absurde vertoning in de republiek.

Om alle hoger genoemde redenen heeft voor Pax Christi Vlaanderen het referendum van 23 maart geen enkele rechtsgeldigheid en vormt het hoegenaamd geen garantie voor een einde aan het conflict en het bloedvergieten. President Poetin wil kost wat kost Tsjetsjenië binnen de Federatie houden en een eigen pro-Russische regering installeren. Tot voor kort sprak hij alleen van militaire oplossingen, hiermee alle politieke onderhandelingen onmogelijk makend, en nu is er dit referendum, dat naar eigen zeggen de politieke oplossing is om vrede te bereiken. Vanwaar ineens deze ommekeer? Dat dit geen vrede brengt is duidelijk: onderhandelingen met de relevante strijdende partijen hebben niet plaatsgevonden en diegenen die een eigen, onafhankelijke staat willen, zullen zich niet laten knechten. Bovendien is er op dit moment een generatie Tsjetsjenen opgegroeid die niets anders dan oorlog heeft gekend. Het geweld rondom hen stimuleert hen om later, als ze volwassen zijn, de wapens op te nemen en te blijven vechten voor de in hun ogen rechtvaardige zaak. Een scenario zoals zich nu afspeelt in Israël en Palestina is reëel.

Pax Christi Vlaanderen ijvert al sinds het begin van de oorlog in oktober 1999 voor het einde van het gewapend conflict en voor een politieke, vreedzame oplossing. Bovendien vragen wij de gelijke berechting van hen (Rus of Tsjetsjeen), die schuldig zijn aan oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Terwijl alle ogen van de wereld gericht zijn op Irak (een geschikter moment had President Poetin niet kunnen kiezen), speelt zich aan de poorten van Europa een conflict af, waarbij dagelijks doden vallen en straffeloosheid hoogtij viert.

Bart Horemans
Teamlid Geweldpreventie Pax Christi Vlaanderen

Annemarie Gielen
Teamlid Geweldpreventie Centraal- & Oost-Europa Pax Christi Vlaanderen.