Kosova vijf jaar later. Naar een definitief politiek statuut?

• 2005-03-08

De hoorzitting over het definitieve statuut van Kosova werd voorgezeten door Elmar Brok, voorzitter van de Commissie Buitenlandse Betrekkingen van het E.P. Na de verwelkoming van de sprekers en het talrijke auditorium stelde de voorzitter dat Kosova na vijf jaar dringend en dwingend een definitief statuut moet krijgen. De etnische spanningen van maart 2004 zijn een teken aan de wand dat het zo niet verder kan. De recente verkiezingen voor het Kosovaarse Parlement, die rustig en normaal verlopen zijn, lieten ook zien dat de bevolking in overgrote meerderheid een definitief statuut wil. Besluitend citeerde de voorzitter Chris Patten, ex-commissaris van de E.C. voor Buitenlandse Betrekkingen: "Wij hebben er alle belang bij dat Kosova geen zwart gat wordt. De toekomst van Kosova ligt in Europa".

*** Een eerste panel van drie experts had als gespreksonderwerp: "KOSOVA - IS COËXISTENTIE MOGELIJK ? Interetnische verhoudingen en de toestand in de provincie vijf jaar later." ***

1. De spits werd afgebeten door de Engelse journalist en historicus Misha Glenny, sinds de jaren '80 van vorige eeuw gefascineerd door de Balkanregio en bekend als auteur van o.m. "De Balkan: Nationalisme, Oorlog en de Grote Mogendheden".
Hij onderstreepte dat 2005 en 2006 scharnierjaren zullen zijn voor Zuidoost-Europa en de westelijke Balkan. Goede onderhandelingen kunnen het begin betekenen van een nieuw harmonieus Europees project. Men zal dan niet meer spreken over het"Balkankruitvat". Mislukking van de onderhandelingen kan het geweld opnieuw doen losbarsten en grote ellende en een opbloei van criminele netwerken veroorzaken.
M. Glenny belichtte dan de problematiek van Kosova vanuit drie gezichtshoeken: voor wat Kosova zelf betreft, op het gebied van de relatie Kosova - Servië en betreffende de algemene problematiek van de Zuidoost-Europese regio.

- In Kosova hebben maatschappelijke frustraties in 2004 geleid tot geweld- uitbarstingen, niet alleen tegen Serviërs, maar ook tegen de internationale gemeenschap en tegen de eigen Albanese politici. De economische situatie van Kosova is een fiasco en de EU draagt hiervoor een groot deel van de verantwoordelijkheid. Zo is 70 % van de jongeren werkloos en elk jaar komen er zowat 50.000 jonge Albanezen bij op de arbeidsmarkt. Een statuut is een onontbeerlijke hefboom voor economische opleving.

- In het debat over de toekomst van Kosova is de kwestie van de gewaarborgde veiligheid voor de Servische minderheid alleszins primordiaal. De helft van de Serviërs leeft in de regio Mitrovica, maar de andere helft leeft in gemengde gebieden. Een stabiele oplossing op lange termijn voor de veiligheid onderstelt bijgevolg dat men de regering in Belgrado moet overtuigen van de noodzaak om de onafhankelijkheid van Kosova te aanvaarden.

- Een definitief statuut voor Kosova is ook de beste waarborg voor de veiligheid in gans de regio. De stabiliteit van de Zuidoost-Europese regio (Zuid-Servië, Macedonië en Republika Srpska in Bosnië-Hercegovina) komt in gevaar bij een mislukking.

M. Glenny stelde enkele vereisten voorop voor het welslagen van een definitieve regeling i.v.m. het statuut van Kosova.

- Op lokaal vlak betreurde hij het gebrek aan communicatie tussen de centra in de regio, bijvoorbeeld tussen Belgrado en Pristina. De VN hadden hier moeten remediëren door de aanstelling van een bijzondere VN-gezant om de communicatie te bevorderen. Verder pleitte de spreker voor een versoepeling van de grenscontroles, want strenge controles belemmeren niet enkel de communicatie maar werken ook het terrorisme en de georganiseerde misdaad in de hand.

- Op internationaal vlak pleitte hij voor wat meer rechtlijnigheid in het optreden van het VN-Tribunaal van Den Haag. Daarnaast betreurde hij dat de Kosovaarse overheid enigszins verlamd wordt door het feit dat de eerste minister door Den Haag eventueel in beschuldiging zou kunnen gesteld worden.

Tot slot beklemtoonde M. Glenny dat 5 % van het toekomstige Europa tot de westelijke Balkan behoort. Een mislukking daar zou bijgevolg enorme gevolgen hebben voor de EU zelf.

+++

2. Hierna sprak professor Jacques Rupnik, verbonden aan het Internationaal Studie- en Navorsingcentrum (CERI) te Parijs en aan het Europa-College te Brugge.

De Balkan is een regio waar men gefaald heeft in de jaren '90. Men krijgt nu een tweede kans inzake Kosova. Nu mislukken zou catastrofaal zijn. Na 5 jaar lijkt men nog steeds tijd te willen kopen. Maar er is een proces van teruggang of regressie bezig, zoals de incidenten van maart jl. aangetoond hebben. Niet alleen in Kosova trouwens, maar ook in Belgrado waar de politieke elite verdeeld is, zoals bleek bij de recente verkiezingen in Kosova toen de Servische president Tadic de Serviërs opriep om te gaan stemmen, terwijl eerste minister Kostunica een Servische boycot bepleitte.
Servië is minder geneigd dan ooit om toe te geven. Ook in Kosova is er met eerste minister R. Haradinaj een verharding van de standpunten waar te nemen.
En ook in de schoot van de internationale gemeenschap bestaat er verwarring. Men is niet in staat om de veiligheid te waarborgen en men weet niet goed wat de bedoeling is van het protectoraat dat men op zich genomen heeft.

J. Rupnik was van oordeel dat wij in onze betrekkingen met Kosova moeten overbrengen dat onze interventie bedoeld was om de mensenrechten en de Europese waarden veilig te stellen. De behandeling van de Servische minderheid zal dus de toetssteen zijn van het vermogen van de internationale gemeenschap om levensvatbare oplossingen op lange termijn aan te reiken. Anderzijds vestigde hij er de aandacht op dat het protectoraat "geïnfantiliseerd" is. Er zijn wel eerlijke en vrije verkiezingen georganiseerd in Kosova, maar het verkozen Kosovaarse parlement kan niet beslissen over de essentie van het democratische proces: de begroting en de belastingen. Dat doet UNMIK. Verder stelde de spreker dat er wel heel wat instellingen van een rechtsstaat gecreëerd werden, echter zonder te weten welk type staat (met welke standaarden en welk statuut) men wil vormen. Instellingen moeten gebonden zijn aan een statuut, beide zijn niet te scheiden. De beste standaard voor een staat is het statuut.

J. Rupnik overliep dan enkele mogelijke opties voor Kosova.

- De internationale gemeenschap verder laten werken. Dit is geen optie want de spanningen zouden alleen maar toenemen

- Een verdeling van Kosova op etnische basis, zoals Belgrado vraagt. Dit kan geenszins omwille van de belangrijke repercussies voor de regio.

- Een hereniging in een soort van post-Joegoslavische constructie. Dit is ondenkbaar en onaanvaardbaar in de realiteit.

- Er blijft enkel over: "voorwaardelijke onafhankelijkheid". De belangrijkste voorwaarden zijn: het afwijzen van elk geweld door alle politieke krachten, geen grenswijzigingen (geen aansluiting bij Albanië), waarborgen voor de Servische minderheid om aan het politieke proces te kunnen deelnemen.

Professor J. Rupnik besloot met de stelling dat de belofte van toetreding tot de EU de enige manier is om te vermijden dat de nationalistische logica zou prevaleren. Een onafhankelijk Kosova in Europa is de oplossing op termijn.

+++

3. De derde spreker was dr. Nicholas WHYTE, directeur van het Europees Programma van de Internationale CrisisGroep. Deze ngo had aan de vooravond van de hoorzitting het rapport "Kosova: naar een definitief statuut" aan de pers voorgesteld. Met deze voorstellen wil de ICG de vicieuze cirkel van geweld doorbreken, aldus dr. N. Whyte. Hij zette een aantal opties inzake het statuut van Kosova op 'n rijtje en evalueerde ze op hun kansen op verwezenlijking.

- Kosova komt onder het gezag van Belgrado. Deze piste is uitgesloten.

- Kosova wordt verenigd met Albanië. Eveneens ondenkbaar. De Albanezen hebben
hier trouwens zelf geen belangstelling voor.

- Kosova wordt opgedeeld. Onmogelijk, want spelen met grenzen is erg risicovol.

- Kosova wordt een onafhankelijke staat. Dit is de enige duurzame conflictoplossing.

Wanneer dit statuut zal gerealiseerd worden is mede afhankelijk van het ogenblik waarop de Albanese Kosovaren aan alle gestelde voorwaarden zullen voldaan hebben. Het is onze taak, zo vervolgde dr. N. Whyte, de Albanezen duidelijk te maken dat er veiligheid moet zijn voor Serviërs en andere minderheden. Er is een grondwet nodig die de minderheidsrechten waarborgt. Daarnaast moet er een bijzondere gezant komen, bij voorkeur aangesteld in gemeenschappelijk akkoord tussen EU en VS, om het proces naar een statuut voor Kosova te begeleiden. In Belgrado en in Pristina moeten tevens contactpersonen aangesteld worden. Alles moet uitmonden in een internationale conferentie om het statuut te bekrachtigen.

Servië moet inzien en aanvaarden dat Kosova een verloren zaak is, zo beklemtoonde dr. N. Whyte. De internationale gemeenschap moet Belgrado duidelijk maken dat er geen andere keuze mogelijk is dan onafhankelijkheid en ze moet Servië ervan overtuigen dat dit in hun eigen belang is. Eventueel kunnen er budgettaire voordelen in 't vooruitzicht gesteld worden. De internationale gemeenschap moet, zo besloot de spreker, opnieuw greep krijgen op de agenda en niet langer de ogen dichtknijpen.

+++

4. Het debat over de toespraken van de experts werd ingeleid door EP-lid Hannes Swoboda. Hij verklaarde dat onafhankelijkheid slechts mogelijk zal zijn mits aan de voorwaarden voldaan is en de Europese normen aanvaard worden. Maar hij waarschuwde eveneens dat het statuut van Kosova zal bepaald worden, met of zonder de medewerking van Belgrado. Het zou nochtans wenselijk zijn aan Servië het recht toe te kennen om geraadpleegd te worden over de Kosovaarse zaak

Dan was het woord aan de zaal om vragen te stellen, op- of aanmerkingen te formuleren of afwijkende standpunten te vertolken. Ze worden hierna in chronologische volgorde en beknopt weergegeven.

DEBAT

- Kosova is historisch een belangrijke factor voor alle landen in de regio. Iedereen is daar erg gevoelig voor 'grenzen'. Al wat gedaan zal worden, zal beschouwd worden als precedent. Het opstellen van een grondwet is bijgevolg zeer belangrijk.

- Is coëxistentie mogelijk in Kosova? Ja! Isolement is geen oplossing. Alleen een politieke oplossing volstaat niet, er is ook een economische oplossing nodig. Wat zou er gebeuren als er een vrijhandelszone zou komen tussen Kosova, Macedonië, Montenegro en Bosnië-Hercegovina?

- We bevinden ons voor een dilemma, want Servië steigert bij de gedachte aan het verlies van de bakermat van de orthodoxe kerk.

- Mitrovica moet naar Servië terugkeren. De rest wordt onafhankelijk. Er is te weinig aandacht voor de Roma-zigeuners en de terugkeer van Servische vluchtelingen.

- Wij dragen een enorme verantwoordelijkheid, want in 't verleden hebben wij de regio overgelaten aan Milosevic. Ons doel moet eerst een statuut voor Kosova zijn en pas daarna kunnen de standaarden gerealiseerd worden. Dit moet nog dit jaar gebeuren. Naast aandacht voor de Servische minderheid in Kosova, moet er ook aandacht gaan naar de Albanese minderheid in Servië.

- Wij hebben een echt beleid nodig voor Kosova, zonder taboes. Praten over onafhankelijkheid moet dus kunnen. Maar wij hebben Servië te lang links laten liggen. Wij moeten streven naar gemeenschappelijke doelstellingen binnen de VN.

- Wij moeten opletten voor het ontstaan van te veel ministaatjes in Europa.

- De Balkan is een kruitvat. Een explosie is zeer goed mogelijk, als je aan de grenzen gaat morrelen. Extremisten vormen een gevaar, zie naar UCK, Tsjetsjenië, Noord-Griekenland... Drugs- en mensenhandel lopen via Kosova naar Griekenland.


REPLIEKEN

-- Misha GLENNY

- Een mogelijke eenzijdige erkenning van een onafhankelijk Kosova door de VS zou
de EU in een onaangename positie brengen.

- De economische situatie is vooral verantwoordelijk voor de onwil van vluchtelingen
om terug te keren. Men heeft er voordeel bij om in Servië te blijven.

- Wij moeten praten met Servië. We moeten erover denken om Servië op termijn toe
te laten tot de EU.

- Als we flexibel zijn t.o.v. Cyprus, waarom dan niet t.a.v. de westelijke Balkan?

-- Jacques RUPNIK

- De droom van een multi-etnisch Kosova zal niet in vervulling gaan. Samenleven is
prioritair.

- We moeten het debat aanmoedigen over de vraag: hoe kan je in de 21ste eeuw een
concept voor onafhankelijkheid realiseren?

- Gevaar voor extremisme of terrorisme? Een terrorist voor de een is een vrijheids-
strijder voor de ander. De enige manier om guerrillastrijd te voorkomen is een
perspectief bieden.

- Ik zie geen oplossing 'rond' Kosova. Enkel EU-integratie lijkt mij de oplossing.

-- Dr. Nicholas WHYTE

- Unilaterale benadering door de VS is een reëel gevaar. De EU moet anticiperen.

- Vrijhandelsakkoorden afsluiten kan maar wanneer Kosova een statuut heeft.

- Wij moeten er ons van bewust zijn dat Kosova geen paradijs zal worden van de ene
dag op de andere.

- Bij een verdeling van Kosova zou de grote vraag zijn: waar liggen de grenzen? Niet
realistisch dus.

+++

*** Een tweede panel van drie politieke verantwoordelijken had als gespreksonderwerp:
"ONAFHANKELIJKHEID OF AUTONOMIE ? Een dialoog tussen de partijen op gang brengen." ***

1. Eerste spreker van dit panel was Kim Freidberg, adviseur van Søren Jessen-Petersen, Speciaal Vertegenwoordiger van de Secretaris-Generaal van de VN in Kosova en hoofd van UNMIK. Deze spreker, die de Speciaal Vertegenwoordiger verving, stelde eerst dat het status-quo inzake Kosova niet langer te handhaven is. Ter staving hiervan verwees hij naar de incidenten van maart 2004. Sociaal-economische en politieke problemen zijn een reële bedreiging voor de stabiliteit. Veiligheid blijft een prioriteit. Daarom is het van het grootste belang dat de economie nieuw leven ingeblazen wordt.

De democratische instellingen functioneren. President Rugova wil aftreden als partijleider. Eerste minister Haradinaj leidt een geestdriftige regering. Kosova waarborgt een objectieve rechtspraak. Wel is de participatie van de Serviërs als gevolg van de verkiezingsboycot een politiek probleem. S. Jessen-Petersen zal in februari een evaluatie van de huidige toestand van Kosova overmaken aan de VN-Veiligheidsraad.

Wat het statuut betreft gaat het de goede kant op. Men wil een multi-etnische samenleving. Natuurlijk zijn er risico's, maar een gewapende opstand lijkt K. Freidberg utopisch met KFOR en gezien de positieve ingesteldheid van de meeste burgers. Alleen weet voorlopig niemand hoe, wanneer, waar en met wie de onderhandelingen over het definitieve statuut van Kosova gevoerd zullen worden. De dialoog met Belgrado is bovendien niet gemakkelijk. En wie zal de gesprekken leiden? Het rapport van de ICG is terzake alleszins een positieve uitgangsbasis voor onderhandelingen.

+++

2. Hierna kwam dr. Nebojša Covic, voorzitter van het Coördinatiecentrum voor Kosovo&Metohia in de Raad van Ministers van Servië en Montenegro, aan het woord. Spreker verwees naar de overname van de macht in Kosova door internationale militaire instanties in 1999. Men rekende op een stabiele vrede. Vandaag moet men vaststellen dat er geen betere levenskansen, geen tolerantie en geen veiligheid gekomen zijn. Er is geen vrij verkeer voor de Serviërs en geen terugkeer van vluchtelingen.

UNMIK is aanwezig opdat de Serviërs van Kosova dezelfde rechten zouden hebben als de andere volkeren van Europa. VN-Resolutie 1244 geeft UNMIK niet het mandaat om een onafhankelijke staat te stichten. Wel om de mensenrechten te waarborgen, de terugkeer mogelijk te maken en het eigendomsrecht te verzekeren. Niet om een politiek statuut uit te werken. Dit alles is opgenomen in het plan van de Servische Republiek voor de provincie. De autoriteiten in Belgrado respecteren de democratische instellingen overal, dus ook in de provincie. In dit proces is geen compromis of oplossing mogelijk zonder een bijzondere en actieve rol voor Belgrado.

Tot slot vocht de spreker de stelling aan dat er in Kosova enige vooruitgang zou geboekt zijn.

+++

3. Skender Hyseni, politiek adviseur van president Ibrahim Rugova van Kosova, was de derde spreker in het rijtje. Hij begon met de suggestie van een andere titel voor het gespreksonderwerp: "Kosova onafhankelijk, wanneer?" Dit sluit nauwer aan bij de realiteit van Kosova.

Onafhankelijkheid is de beste waarborg voor stabiliteit in de regio. De verkiezingen hebben bewezen dat politici en burgers gehecht zijn aan het democratisch bestel. Voor 1999 beleefde men in Kosova enkel het fiasco van het politieke bestel. Onafhankelijkheid is geen romantische oprisping maar een realistische oplossing. Het moet de start zijn van het stabiliseringsproces in de regio. Zolang Kosova geen staat is kunnen geen vrijhandelsakkoorden met de buurlanden gesloten worden en kunnen geen leningen verkregen worden bij de internationale financiële instellingen. Deze zaken moeten dringend geregeld worden en daarom heeft Kosova zo snel mogelijk een feitelijke erkenning nodig.

Spreker besloot met erop te wijzen dat de Kosovaren de wanhopige nood voelen om te bewijzen dat ze de Europese normen willen naleven en dat ze multilaterale akkoorden willen afsluiten, o.a. inzake visa. "Hoe langer men wacht met het statuut, des te groter het risico op geweld", zo waarschuwde S. Hyseni.

+++

4. Het debat over de toespraken van de politieke verantwoordelijken werd ingeleid door EP-lid Joost Lagendijk. Hij riep de EU op een actieve rol te spelen in de oplossing van de Kosovaarse kwestie. De gehechtheid aan de EU is steeds voorgesteld als een middel om de partijen te overtuigen tot een compromis. Hij herinnerde aan de oproep van het Europese Parlement tot de EU in 2003 om het statuut van Kosova te regelen. Er kan nu niet meer getalmd worden, de EU moet het voortouw nemen. De EU moet het initiatief nemen tot een voorwaardelijke onafhankelijkheid van Kosova om een geweldexplosie te voorkomen. J. Lagendijk verwees hierbij naar het recente rapport van de gerenommeerde denktank die de Internationale CrisisGroep is.

Net als voor het eerste panelgesprek worden de tussenkomsten chronologisch en beknopt weergegeven.

DEBAT

- De Europese toekomst van Servië ligt in de aanvaarding van het verlies van Kosova.

- Instemming met het voorstel van voorwaardelijke onafhankelijkheid als enige uitweg zou betekenen dat de EU onbekwaam is om een politiek plan uit te werken. Overigens kan er geen sprake zijn van instemming zolang het geweld en de coëxistentie niet opgelost zijn.

- In Kosova zitten we nog steeds met de gevolgen van een genocide. De EU moet zorgen voor een strategie inzake Kosova. Men moet zich hoeden voor een statuut dat bron van instabiliteit zou zijn. Maar wachten op volledige naleving van de Europese standaarden, zou wel eens te lang wachten kunnen betekenen.

- We moeten een heldere taal spreken. Toetreding tot de EU onderstelt de naleving van de Europese standaarden. Dit kan dus niet gebruikt worden als lokaas om zich te plooien naar de normen.

- Er is geen vrede in Kosova, alleen een staakt-het-vuren. Er is een vraag onbeantwoord gebleven: willen we een oneindige reeks ministaatjes creëren? Waarom willen wij de Serviërs verplichten om onder Albanese vlag te leven?

- Is er Servische eensgezindheid over de houding t.o.v. het statuut? Zijn er dwingende redenen om een uitzonderingshouding aan te nemen tegenover Kosova (cfr. toetreding tot EU)?

- Er is te weinig belangstelling van de internationale gemeenschap voor de toepassing van VN-Resolutie 1244. Er is een verslechtering van de situatie van de Serviërs in Kosova. Hoe kan je dan praten over het statuut van Kosova? Door de ICG wordt enkel een oplossing aangereikt voor de Albanezen. Wij willen een zinvolle dialoog over 1244. Hier is sprake van een gigantische tegenstrijdigheid.

REPLIEKEN

-- Skender HYSENI

- Is economische onafhankelijkheid van Kosova haalbaar? Als we spreken over politieke onafhankelijkheid heeft dat invloed op het economisch leven. Zo moet Kosova bvb. concessies kunnen verlenen, maar daarvoor is onafhankelijkheid nodig.

- Kosova baseert z'n toekomst op natuurlijke en menselijke hulpbronnen. Kosova is misschien een van de rijkste landen inzake grondstoffen en toch faalt ons energiesysteem nog steeds.

- Een ministaatje? Het zijn de omstandigheden die het belang en de grootheid van een land bepalen.

-- Dr. Nebojša COVIC

- Natuurlijk is het belangrijk om lid van de EU te worden. Ik zeg ja tegen een akkoord op voorwaarde dat er niet één winnaar of één verliezer is.

- Niemand wil oorlog. Maar zou u goedschiks grondgebied afstaan? U mag dus niet verwachten dat wij land willen afstaan. Wel willen wij dialogeren over de terugkeer van vluchtelingen.

- Wat de elektriciteitsvoorziening betreft: als iedereen z'n rekening betaalt, dan is er stroom voor iedereen.

-- Kim FREIDBERG

- De minderheidsrechten moeten gerespecteerd worden.

- De veiligheid is sinds maart 2004 gehandhaafd.

- Indien de Serviërs de verkiezingen niet zouden geboycot hebben, zou R. Haradinaj geen eerste minister geworden zijn.

- Het is de bedoeling dat de elekriciteitsconsumenten hun rekeningen betalen. Er moet wel individuele humanitaire hulp verstrekt worden.

- De aparte telefooncode voor Kosova is geen provocatie naar Servië toe, het is alleen praktisch en economisch nuttig.

- De dialoog moet doorgaan. Werkgroepen dienen gevormd over vermisten, veiligheid, decentralisatie...

- De EU zal een grotere rol moeten spelen in en voor Kosova.

- Inzake de toetreding tot de EU mag men niet overhaast tewerkgaan.

+++

*** Algemene conclusies door EP-lid Doris Pack, voorzitter van de Delegatie voor de betrekkingen met de landen van Zuidoost-Europa. ***


- Het debat over het definitieve statuut van Kosova moet nu beginnen, zelfs als aan de gestelde voorwaarden nog niet volledig voldaan is. De politiek van de VN, "eerst voldoen aan de Europese standaarden en daarna een statuut", heeft gefaald. De standaarden en het statuut moeten hand in hand gaan.

- UNMIK wordt te rooskleurig voorgesteld. Er ligt te veel macht bij de VN. Gevolg: bij de bevolking krijgt de Kosovaarse regering de schuld dat niet aan de voorwaarden voldaan is inzake de uitbouw van de rechtsstaat, de terugkeer van vluchtelingen, de bescherming van het eigendomsrecht en de belabberde toestand van de economie. UNMIK heeft bijgedragen tot de "infantilisering" van de Kosovaarse instellingen, die noch de macht noch de middelen hebben om de gestelde verwachtingen in te lossen. UNMIK heeft de macht en draagt dus ook de feitelijke verantwoordelijkheid.

- 70 % werklozen in Kosova is een absolute uitdaging voor de nabije toekomst, indien men nieuwe gewelduitbarstingen wil vermijden. Een statuut is dus urgent.

- De verkiezingen brachten duidelijkheid inzake de wil tot onafhankelijkheid. De protagonisten ter plekke moeten de zaak van het statuut goed voorbereiden.

- De EU is de grootste donor voor Kosova en moet dus duidelijker op de voorgrond treden. Lidmaatschap van de EU werd trouwens al beloofd op de Top van Thessaloniki.

- Servië moet uiteraard bij het proces betrokken worden. Maar het moet duidelijk zijn: grenzen verleggen kan niet.

Besluitend noemde D. Pack de westelijke Balkan de lakmoesproef van al wat we doen met de EU.

Voorzitter Elmar Brok sloot de hoorzitting af met een krachtige oproep tot beide partijen om de wil te tonen om opnieuw te starten en niet rond de hete brij te draaien.