Geldtransfers naar de nucleaire sector in België. Wat betalen Belgische overheid en consument voor kernenergie?

• 2005-05-09

Samenvatting

Jaarlijks vloeit er minstens 463,7 miljoen euro steun naar de nucleaire sector. Dat blijkt uit dit rapport dat Groen! heeft samengesteld op basis van de begrotingscijfers van de Belgische staat, de Europese Unie en verschillende nucleaire bedrijven. Het bedrag wordt bijeengebracht via belastinggeld, heffingen op het transport van energie en de hoge elektriciteitsfactuur voor de consument. Daarbovenop komt de vrijstelling van aansprakelijkheid die de nucleaire sector geniet. Omdat de verzekering bij ongeval voor kerncentrales geplafonneerd is, ontlopen de centrales tot zo'n 2,25 miljard euro per jaar. Die vrijstelling moet worden geschrapt, zegt Groen!.

Groen! knoopt aan het rapport de vraag dat het Rekenhof een diepgravende studie zou maken over welke bedragen de nucleaire sector in het verleden ontvangen heeft, en welke openstaande facturen nog moeten betaald worden. Die studie moet de leidraad vormen voor een groot maatschappelijk debat over wie die facturen zal betalen. Het principe 'de vervuiler betaalt' moet volledig consequent uitgevoerd worden, vraagt Groen!. Nu draaien staat en consument op voor de nucleaire erfenis.

Dit rapport toont aan dat de nucleaire sector niet zonder verdoken subsidies kan overleven. De hele maatschappij moet opdraaien voor de enorme kosten van kernenergie -- controles, stockage en verwerking van afval, de ontmanteling van kerninstallaties.

Bovendien bevat die 463,7 miljoen niet eens alle kosten van kernenergie. Een aantal elementen is eruit gelaten, wegens te weinig cijfermateriaal. Belangrijkste daarvan is de korting die de nucleaire sector krijgt onder vorm van een verlaagde verzekeringspremie.

Die gebrekkige aansprakelijkheid werd vastgelegd in de internationale Conventies van Parijs en Wenen. De exploitant van een nucleaire site hoeft zich niet te verzekeren tegen de volledige schade aan derden bij een ongeluk, maar hoeft zich slechts te verzekeren voor een geplafonneerd bedrag. De rest is voor rekening van de overheid. Wanneer er een ongeluk is, zal de Belgische Staat opdraaien voor de kosten..

Uit het Groen!-rapport blijkt dat zonder die onterechte korting de kostprijs van kernenergie tot 300% zou stijgen. Die berekening is gebaseerd op een studie in opdracht van de Europese Commissie, uitgevoerd door het Nederlandse bureau CE. Per jaar ontduikt de nucleaire sector dankzij deze onterechte korting een bedrag van 0,99 tot 2,25 miljard euro.

Zonder verzekeringsplafond kan de productie van elektriciteit uit kernenergie niet concurreren met andere elektriciteitsbronnen. Het wordt tijd dat de nucleaire sector op gelijke voet wordt geplaatst met de rest van de samenleving.

Ook de kostprijs voor de verwerking van nucleair afval is duizelingwekkend hoog. In totaal gaat de ontmanteling van de kerncentrales en de verwerking van het nucleair afval minstens 9,75 miljard euro kosten. Daarvan zal de Belgische elektriciteitsconsument het grootste deel ophoesten.

Inleiding

Vijftig jaar geleden verklaarde Lewis Lichtenstein Strauss, voorzitter van de 'US Atomic Energy Commission' dat kernenergie 'too cheap to meter' zou worden. De prijs van elektriciteit zou zo fel dalen dat het niet langer de moeite zou zijn om elektriciteitsmeters te installeren.

Ondertussen is gebleken dat Lichtenstein Strauss zich schromelijk heeft vergist. Kernenergie blijkt een dure en oneconomische vorm van elektriciteitsvoorziening te zijn. Zelfs na vijftig jaar blijft de nucleaire sector jaarlijks enorme geldstromen ontvangen. Dat gaat van geld voor de aanleg van provisies voor de ontmanteling van de kerncentrales tot fondsen voor de behandeling en de opslag van kernafval.

Dit dossier geeft een overzicht van de jaarlijkse geldtransfers van de overheid en de burgers naar de nucleaire sector. Voor de eerste keer worden de verschillende geldstromen in kaart gebracht. Het gaat om financiële transfers langs verschillende wegen: begrotingsenveloppes, heffingen tot bijdragen aan het EU-budget voor Euratom.

Bovendien worden voor enkele grote dossiers ook ramingen gegeven over door de overheid of de consument nog te betalen facturen. Het beheer van kernafval en de ontmanteling van afgeschreven kerncentrales zal in de toekomst nog veel geld kosten.

Een overzicht van de in het verleden betaalde sommen valt buiten reikwijdte van dit dossier. Echter, om de volledige steun die de nucleaire sector in zijn 50-jarige bestaan heeft ontvangen in kaart te brengen, is het meer dan aangeraden zulk onderzoek uit te voeren.

Tot slot wordt er dieper ingegaan op de gebrekkige regeling van de verzekering van nucleaire sites. De nucleaire sector wentelt een groot deel van de verzekeringskost rechtstreeks af op de overheid - een voordeel waar geen enkele andere vorm van elektriciteitsopwekking kan van genieten.

Deel A: Hoe groot zijn de jaarlijkse geldtransfers naar de nucleaire sector?

Dit jaar zal de Belgische samenleving om en bij de 463,7 miljoen euro expliciete of verdoken steun betalen aan de nucleaire sector. Dit is een minimumbedrag, gebaseerd op cijfers verzameld uit de publiek toegankelijke federale en de Europese begrotingen en uit de jaarcijfers van de betrokken bedrijven. In werkelijkheid zal de totale factuur nog hoger zijn, want van sommige kosten werden geen of geen betrouwbare cijfers gevonden, bijvoorbeeld de kosten voor de beveiliging van de nucleaire sites en nucleaire transporten door de politiediensten en staatsveiligheid.

De begroting van de federale overheid en de financiering van de nucleaire sector in eigen land

Op de begroting van de Federale Overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie zijn verschillende uitgaven in de nucleaire sector voorzien [1] . Het geld gaat zowel naar veiligheid, beheer van radioactief afval als naar nieuw onderzoek binnen de nucleaire sector. Belangrijkste ontvangers zijn NIRAS en het SCK. NIRAS is de Nationale Instelling voor Radioactief Afval en verrijkte Splijtstoffen en is de instelling die zich bezighoudt met stralingsbescherming en het beheer van nucleair afval. Het SCK is een onderzoeksinstelling die activiteiten heeft binnen nucleaire veiligheid en stralingsbescherming, medische en industriële toepassingen van straling en het einde van de splijtstofcyclus.

1.1 Dotatie aan NIRAS voor het technisch passief van het SCK te Mol-Dessel

11.263.000 euro

1.2 Werkingssubsidie aan het SCK te Mol-Dessel

34.726.000 euro

1.3 Subsidie voor investeringen te verrichten door het SCK

3.699.000 euro

SUBTOTAAL

49,688 miljoen euro

De begroting van de federale overheid en de financiering van Euratom

De financiering van de Europese Unie door de lidstaten is behoorlijk complex. Er zijn netto-ontvangers, en netto-betalers -- sommige landen investeren meer in de EU dan ze ervan terugkrijgen, terwijl andere meer geld van de EU binnenhalen dan ze ertoe bijdragen. Na aftrek van de bedragen voor de vergoedingen voor de Europese toppen en de vestigingen van de EU-instellingen in België, blijkt ons land tot de groep van de netto-betalers te behoren. Aangezien het Euratom-budget wordt verdeeld vanuit de algemene EU-begroting, kan de bijdrage van ons land aan Euratom berekend worden op basis van de bijdrage aan het EU-budget [2] .

Euratombudget 2004

313,371 miljoen euro

Ons land financiert daar 2,1459% van, of

6,725 miljoen euro

SUBTOTAAL

6,725 miljoen euro

De begroting van het Federaal Agentschap voor nucleaire controle (FANC)

De werking en de beveiliging van de nucleaire sector vereisen strenge controles. In ons land staat het Federaal Agentschap voor nucleaire controle (FANC) in voor de bescherming van de bevolking tegen straling. Zonder kerncentrales en bedrijven voor de productie van kernbrandstof zoals Belgonucleaire en FBFC zou er in ons land uiteraard geen nood zijn aan een uitgebreid en duur agentschap als het FANC.

In de begroting 2003 van het FANC waren er voor 15,2 miljoen euro ontvangsten voorzien afkomstig van retributies van de sector. Daarvan was 12,3 miljoen euro afkomstig van Electrabel. De rest van de retributies zijn afkomstig van enerzijds bedrijven uit de nucleaire sector zoals Belgonucleaire en FBFC, en anderzijds ook universiteiten.

In de berekening van de kosten voor de samenleving van de werking van het FANC worden enkel de betalingen van Electrabel in rekening gebracht. Electrabel verhaalt deze kosten immers rechtstreeks op de klanten.

Totaal begroting FANC

15,2 miljoen

Bijdrage Electrabel

12,3 miljoen euro

SUBTOTAAL

12,3 miljoen euro

De 'federale bijdrage' op het transport van elektriciteit, ondermeer gebruikt voor de sanering van de nucleaire passiva BP1 et BP2

In de jaren zestig richtte een internationaal consortium van dertien OESO-landen in partnerschap met de privé-sector in Dessel 'EUROCHEMIC' op. Het moest een opwerkingsfabriek worden, een fabriek om gebruikte kernbrandstof te behandelen om er nieuwe kernbrandstof van te maken. Zo zou de kernsector ten eeuwigen dage van brandstof voorzien kunnen worden.

EUROCHEMIC kon de verwachtingen echter niet inlossen. Het bedrijf sloot na acht jaar, in 1974, al de deuren. De site draagt nu de naam BP1. BP1 is een nucleair kerkhof in Dessel -- het gevolg van verkeerde keuzes van de nucleaire sector.

De gebouwen en terreinen zaten boordevol radioactiviteit, onder meer plutonium. Dat is een langlevend en hoogradioactief element. De inademing van enkele miljoensten plutonium gram leidt tot longkanker.

De landen betrokken bij het project schoven de zwarte piet door naar de Belgische regering. Die sloot een akkoord met de Belgische elektriciteitssector om de fabriek eventueel terug op te starten, maar de privé-sector trok zich uiteindelijk terug. De Belgische Staat bleef volledig alleen achter met de erfenis. Ze kreeg van het internationaal consortium wel nog 650 miljoen oude Belgische franken voor de sanering, maar die gaat veel meer kosten (zie Deel B).

Dossier BP2 heette officieel de "ex-Waste-installaties" van het Studiecentrum voor Kernenergie (SCK). Het SCK heeft zelf gedurende vele jaren nucleair afval zowel van eigen productie als van derden opgeslagen en behandeld. Dit is op een zeer slordige manier gebeurd, met zware nucleaire vervuiling tot gevolg. Grote hoeveelheden hoogradioactief afval waren zeer onzorgvuldig opgeslagen. Provisies om de kosten van de sanering te betalen waren er nauwelijks.

Op het einde van het jaar 2000 was al ongeveer 260 miljoen euro uitgegeven aan de sanering van BP1 en BP2. De sanering van BP1 zou tegen 2007 rond zijn, die van BP2 tegen 2020. In Deel B wordt verder ingegaan op de toekomstige kosten van de nucleaire passiva.

De financiering van de sanering wordt doorgerekend aan de elektriciteitsconsument: een deel van de ontvangsten van de 'federale bijdrage' op het transport van elektriciteit dient voor de sanering. Voor 2005 gaat het om een bedrag van 55 miljoen euro [3] .

SUBTOTAAL

55 miljoen euro

Kost van het aanleggen van provisies voor de ontmanteling van kerncentrales en het beheer van bestraalde splijtstof

Voor deze gegevens werd gekeken naar de balans- en resultatenrekeningen van Electrabel [4] en de dochteronderneming SYNATOM.

Electrabel voorziet jaarlijks een bedrag voor de ontmanteling van kerncentrales en voor het beheer van bestraalde splijtstof. Dat bedrag wordt doorgerekend aan de elektriciteitsconsumenten. De twee bedragen schommelen van jaar tot jaar. Voor dit rapport werd een gemiddelde genomen van de laatste jaren (waarbij geen rekening gehouden werd met de extra aanleg van fondsen in 2003 en 2004 ten gevolge van de nieuwe wetgeving inzake de nucleaire provisies).

Gemiddelde jaarlijkse kost voor de aanleg van provisies voor de ontmanteling van de kerncentrales voor de jaren 2001, 2002 en 2003

90 miljoen euro

Gemiddelde jaarlijkse kost voor de aanleg van provisies voor het beheer van de bestraalde splijtstof voor de jaren 2001, 2002 en 2003

250 miljoen euro

SUBTOTAAL

340 miljoen euro

TOTAAL (in miljoen euro):

Federale Begroting: 49,688

Euratom: 6,725

FANC: 12,3

Passiva: 55

Provisies: 340

TOTAAL: 463,7 miljoen euro

Verborgen kost van ontdoken verzekeringspremie

De 463,7 miljoen euro per jaar steun aan de nucleaire sector is -- zoals reeds vermeld -- een onderschatting van het reële bedrag. Een belangrijke kost van de nucleaire sector is niet in de berekeningen gestopt, wegens gebrek aan voldoende cijfers voor ons land: de kost van de verzekering van nucleaire sites wordt voor een groot deel afgewenteld op de overheid.

Al verschillende decennia kan de kernsector genieten van een bijzondere regeling inzake nucleaire aansprakelijkheid. Dat werd vastgelegd in de internationale Conventies van Parijs en Wenen. De exploitant van een nucleaire site hoeft zich niet te verzekeren tegen de volledige schade aan derden bij een ongeluk, maar hoeft zich slechts te verzekeren voor een geplafonneerd bedrag. Bij schade of een ongeval is de rest voor rekening van de overheid.

Het is niet evident te berekenen welk bedrag op die manier jaarlijks wordt afgewenteld op de belastingbetaler. De Belgische Staat neemt immers geen verzekering voor de bedragen waarvoor zij verantwoordelijk is. Wanneer er een ongeluk is, zal de Belgische Staat de kosten daarvoor gewoonweg betalen.

In de studie 'Environementally harmful support measures in EU Member States' [5] in opdracht van de Europese Commissie worden ramingen voor de elektriciteitsprijs zonder plafonnering van de aansprakelijkheid:

- Frankrijk

huidige situatie: geplafonneerde verzekeringspremie 0,0017 c€/kWh

verzekeringspremie zonder aansprakelijkheidsplafond: 5 c€/kWh

De auteurs van het rapport berekenen dat mits een volledige verzekering van de nucleaire centrales de productieprijs zou oplopen tot 7,5 c€/kWh -- zo'n drie maal meer dan de huidige prijs. Ook voor Duitsland werd een soortgelijke berekening gemaakt. Daar bedraagt de elektriciteitsprijs zonder aansprakelijkheidsplafond 2,2c€/kWh.

Wat geeft dit voor België?

Een kost van 2,2 c€/kWh (gebruik makende van het goedkopere tarief voor de Duitse markt) geeft voor de Belgische productie van 45.000 GWh (45 miljard kWh) een bedrag van 0,99 miljard euro. Als we 5 c€/kWh nemen (ofwel de kost voor ongeplafonneerde productie in de Franse markt), komen we zelfs aan 2,25 miljard euro.

Dat zijn uiteraard gigantische bedragen. Als er dus geen plafond meer zou zijn voor de verzekering van nucleaire installaties, verliest elektriciteit uit nucleaire bronnen de concurrentie met de andere bronnen van elektriciteit.

Deel B: De kostprijs van de nucleaire erfenis in België

Huidige passiva

De werking van kerncentrales, opwerkingsfabrieken en onderzoeksinstellingen heeft voor een grote hoeveelheid nucleair afval gezorgd. Dat gaat van gebruikte splijtstoffen tot gecontamineerde gebouwen, installaties en instrumenten. Vaak is er onvoldoende geld opzij gezet om de sites te saneren: er wordt dan gesproken van nucleaire passiva. De term nucleair passief slaat op het verschil tussen het reële bedrag van de nucleaire kosten op het ogenblik -- het ogenblik waarop ze zich voordoen -- en de financiële middelen die beschikbaar zullen zijn om deze kosten te dekken.

De bedragen hieronder slaan op de periode na 1 januari 2005. Het gaat om afgeronde bedragen. Er kan een lichte variatie zitten op de bedragen omdat er in sommige nota's en documenten met niet-geïndexeerde bedragen gewerkt wordt en in andere nota's dan weer wel met geïndexeerde bedragen. Het gaat hier trouwens per definitie om schattingen: wat zal nu precies de kost zijn van de ontmanteling van de nucleaire site in Mol-Dessel? Aangezien er nog maar zeer weinig ervaring is met het ontmantelen van volledige nucleaire sites, blijft de bepaling van de totale kostprijs moeilijk.

De kosten van de sanering van deze sites vallen, ten gevolge van verschillende beslissingen in het verleden, op de Belgische Staat:

- de Staat rekent de kosten van de sanering van de passiva BP1 en BP2 via een heffing door aan de elektriciteitsconsument; [6]

- de Staat betaalt de sanering van het 'technisch passief' van het SCK via de begroting (dus vanuit de belastinginkomsten).

1. De sanering van de nucleaire passiva BP1 en BP2 te Mol / Dessel

Nog te betalen: 825 miljoen euro

2. De sanering van het 'technisch passief' van het SCK

Nog te betalen: 344 miljoen euro

TOTAAL: 1,169 miljard euro.

Zijn we zeker dat er volgende jaren geen nieuwe nucleaire passiva op de Belgische Staat worden afgewenteld?

Het antwoord is neen. Echter, de regering beschikt over een zeer krachtig instrument om dat te voorkomen. De programmawet van 12 december 1997 houdende diverse bepalingen (artikel 9) heeft aan NIRAS de opdracht gegeven om een nucleaire inventaris op te stellen, een "repertorium van de lokalisatie en de staat van alle nucleaire installaties en alle plaatsen die radioactieve stoffen bevatten, de raming van de kost van hun ontmanteling en sanering, de evaluatie van het bestaan en de toereikendheid van de provisies voor de financiering van deze operaties, toekomstig of lopend, en de vijfjaarlijkse bijwerking van de inventaris." De wet geeft de mogelijkheid aan de bevoegde minister om "elke uitbater van nucleaire installaties of houder van radioactieve stoffen, of bij onstentenis, hun eigenaars, verplicht corrigerende maatregelen te nemen. Zij die zich niet schikken naar de uitdrukkelijke bevelen van de minister worden bestraft met een geldboete van 25 tot 25 000 euro". Die laatste bepaling laat dus toe aan de overheid om een bedrijf dat bijvoorbeeld onvoldoende provisies voor de ontmanteling van zijn installaties heeft aangelegd, te verplichten extra provisies aan te leggen. Zo kan dus voorkomen worden dat bijvoorbeeld bij faillissement de gemeenschap overblijft met een nieuw nucleair passief waarbij de belastingbetaler opdraait voor de saneringskosten.

NIRAS overhandigde de eerste inventaris begin 2003 aan toenmalig staatssecretaris voor energie Olivier Deleuze. Die vroeg formeel aan twee nucleaire bedrijven om corrigerende maatregelen te nemen, Belgonucleaire (producent van MOX-kernbrandstof) en FBFC (producent van kernbrandstof). Het eerste bedrijf stelde zich, weliswaar met veel vertraging, in orde. Het dossier FBFC is echter meer dan 2 jaar later nog steeds niet geregeld. Minister Verwilghen antwoordde recent op een parlementaire vraag van Ecolokamerlid Muriel Gerkens: "De maatschappij FBFC, vennootschap onder firma naar Frans recht en aandeelhouder van FBFC international te Dessel, heeft aan NIRAS haar bedoeling bevestigd de ontmantelingskosten te dekken van de fabriek van FBFC I te Dessel. Deze verbintenis moet nog op een juridisch bindende manier geformaliseerd worden."

Het is heel verontrustend dat de huidige regering het dossier FBFC nog niet heeft afgerond. Anders gezegd: bij faillissement van het bedrijf kan de sanering van de site op de gemeenschap worden afgewenteld. Geschat wordt dat die kosten meer dan 20 miljoen euro bedragen.

Deel C: Kost van de ontmanteling van de kerncentrales en het beheer van de bestraalde splijtstof

De kosten van de ontmanteling en van de kosten van het beheer van de bestraalde splijtstof van de kerncentrales van Electrabel worden uiteraard doorgerekend aan de consumenten. Electrabel legt jaarlijks provisies aan voor deze toekomstige kosten. Sinds kort zijn alle ontmantelingsprovisies ondergebracht bij een dochter van Electrabel, Synatom. De toekomstige fondsen voor de aanleg van de provisie zullen enerzijds door de elektriciteitsconsument betaald worden, anderzijds zullen ze gefinancierd worden via de intresten op bestaande en toekomstige provisies.

De ontmanteling van de kerncentrales van Electrabel [7]

Op het einde van de levensduur van de kerncentrales moeten ze op veilige manier ontmanteld worden. De totale kost van de ontmanteling van de 7 kerncentrales wordt geraamd op 2,3 miljard euro. Eind 2004 had Electrabel voor een bedrag van 1,376 miljard euro provisies aangelegd. Het verschil tussen die twee bedragen bedraagt 924 miljoen euro.

Men kan wel niet stellen dat dit laatste bedrag nog volledig moet aangelegd worden in de vorm van provisies. De bestaande provisies zullen de volgende jaren intresten opbrengen en de bedragen zelf zijn maar nodig na 2015. Anders gezegd: de provisies voor ontmanteling zullen in de loop van volgende jaren verder verhoogd worden, deels door intresten op de bestaande provisies, deels door de extra aanleg van provisies. Dat laatste zal uiteraard doorgerekend worden aan de consument. Het is echter onmogelijk hier een precies bedrag op te plakken, gezien het hier om ramingen gaat over grote saneringswerken.

Het beheer van de bestraalde splijtstof van de kerncentrales van Electrabel [8]

Ons land had in 2003 in totaal 2400 ton uranium en plutonium liggen, volgens het inventarisrapport van NIRAS. Het hoogradioactief afval wordt al jaren 'tijdelijk' opgeslagen in Doel, Tihange en Dessel. Het wordt ook voor verwerking naar La Hague gestuurd, en komt dan terug als splijtstof of als verglaasd afval.

De totale kost van de bestraalde splijtstof wordt geschat op 7,45 miljard euro.

Eind 2004 waren er voor een bedrag van 2.54 miljard euro provisies aangelegd. Het verschil tussen die twee bedragen bedraagt 4,91 miljard euro. Men kan wel niet stellen dat dit bedrag nog volledig moet aangelegd worden in de vorm van provisies. De bestaande provisies zullen de volgende jaren intresten opbrengen en de bedragen zelf zijn maar nodig binnen 50 à 80 jaar (de bestraalde splijtstof moet ondertussen afkoelen). Anders gezegd: de provisies voor ontmanteling zullen in de loop van volgende jaren verder verhoogd worden, deels door intresten op de bestaande provisies, deels door de extra aanleg van provisies. Dat laatste zal uiteraard doorgerekend worden aan de consument. Het is echter onmogelijk hier een precies bedrag op te plakken.

TOTAAL

Het komt er dus op neer dat de afbraak van de kerncentrales en het beheer van de bestraalde splijtstof 9,750 miljard euro zal kosten. De Belgische elektriciteitsconsumenten hebben via de elektriciteitsprijs al voor 3,916 miljard euro provisies opgebouwd. Er moet nog voor een bedrag van 5,834 miljard euro provisies worden aangelegd. Dat zal deels gebeuren via de elektriciteitsfactuur, deels via intresten op de bestaande provisies.

Reeds voorzien bedrag: 3,916 miljard euro

Nog te voorzien bedrag; 5,834 miljard euro

Totaal (via elektriciteitsconsument en interesten): 9,750 miljard euro

Referenties

[1] Voor het jaar 2005: zie stuk 1371/9 van de Kamer der Volksvertegenwoordigers

[2] Zie ook

[3] Koninklijk Besluit van 19 december 2003

[4] Zie ook

[5] CE, Solutions for Environnement, Economy and Technology, Report for DG Environnement January 2003, Environementally harmful support measures in EU Member States; Zie ook

[6] Waarbij er nog een discussie zal zijn of de kosten voor de definitieve berging van het afval ook op de Staat vallen, maar dat laten we hier terzijde.

[7] Cijfers op basis van een antwoord van minister Verwilghen op 27 april op een parlementaire vraag van Ecolokamerlid Muriel Gerkens.

[8] Cijfers op basis van een antwoord van minister Verwilghen op 27 april op een parlementaire vraag van Ecolokamerlid Muriel Gerkens.