Gedachten aan Anna bij het opendraaien van de gaskraan

• 2009-12-17
• Democratie & mensenrechten

Het Europees Parlement heeft woensdag 16 december de jaarlijkse Sakharov prijs voor vrijheid van meningsuiting overhandigd aan drie Russische mensenrechtenactivisten: Oleg Orlov, Sergeï Kovalev en Lyudmila Alexeyeva. Het EP volgt hiermee de voordracht door de groene fractie, die de drie in naam van hun organisatie 'Memorial' én alle reeds gesneuvelde activisten wilde eren. Dit is een eerbetoon aan moedige activisten die hun leven letterlijk op het spel zetten voor het bepleiten en verdedigen van rechten en waarden die wij heel normaal vinden, maar die in het steeds meer autoritaire Rusland zwaar onder druk staan.

Daarom dwaalden afgelopen woensdag mijn gedachten regelmatig af naar de vermoorde Russische journaliste en voorvechtster van de mensenrechten Anna Politkovskaya. Een mooie en dappere vouw, die ik net als andere Russische geestverwanten naar het Europees Parlement uitnodigde opdat hun stem gehoord zou worden. Een oppositionele stem die in het Rusland van heerser Poetin - premier of president maakt in dit geval geen verschil — verpletterd dreigde en nog steeds dreigt te worden.

Daarom dwalen op een dag als vandaag mijn gedachten af naar Anna en de eveneens vermoorde Natalya Estemirova (zij werd op 15 juli vermoord). Ik denk met weemoed terug aan onze vele ontmoetingen, zowel in Brussel, Straatsburg als in Rusland. Beiden maakten diepe indruk op mij en waren één van mijn meest directe bronnen over de dagdagelijkse toestand in Tsjetsjenië en Rusland.

Die bronnen worden bewust zoveel mogelijk droog gezet door intimidatie, verschijningsverboden en bruut geweld. De activisten én onafhankelijke journalisten in Rusland werken voortdurend in ontoelaatbaar moeilijke en gevaarlijke omstandigheden. “De moord op journaliste Anna Politkovskaya was ook een bewuste poging om de persvrijheid te vermoorden. Het laatste argument van een dictatuur is altijd geweerschot.” Deze uitspraak komt van mijn goede vriend, ex-schaakgrootmeester en Russisch oppositieleider Gary Kasparov in de recente documentaire 'Brief aan Anna' van regisseur Eric Bergkraut.

Deze indrukwekkende hommage werd aan de vooravond van de EU-Rusland top in november in het EP in Brussel vertoond.

De vijf kwartier durende documentaire werd nog indrukwekkender door de aanwezigheid van onder andere haar zoon Ilya Politkosky, de familie-advocaat Karinna Moskalenko en Sergeï Sokolov, adjunct-hoofdredacteur van Novaya Gazeta. Die krant was Anna´s wekgever en is het laatste bastion van de onafhankelijke en kritische journalistiek in Rusland.

Sokolov verklaarde na afloop van de vertoning: "Russen weten niets over wat er in hun eigen land gebeurt. Er is het kritisch radiostation Echo Moskva, er zijn enkele internetsites en er is onze Gazeta. Maar we betalen een hoge prijs voor onze kritische journalistiek: sinds het aantreden van Poetin werden al vijf van onze journalisten vermoord. En natuurlijk ben ik bang voor de veiligheid van onze mensen die dagelijks bedreigd worden en risico lopen bij het doen van hun werk. Moesten reporters vroeger vooral in de Kaukasus beschermd worden en voorzichtig zijn, nu moet dat overal in Rusland."

De documentaire "Brief aan Anna" toont niet alleen een indringend beeld van het leven en werk van Politkovskaya, maar ook van de vrijheid van meningsuiting in Rusland en de al decennia durende vuile oorlog in Tsjetsjenië. De familie, collegae en advocaat van Politkovskaya beredeneren in de documentaire dat de opdracht en uitvoering van de moord op Moskalenko komt uit kringen van de Tsjetjeense president en Russische marionet Kadirov.

De vier verdachten van de moord van 7 oktober 2006 werden in februari vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs. Advocaat Moskalenko heeft justitie verzocht de zaak te heropenen. Ze hebben de zaak aanhangig gemaakt bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg.

Maar dat komt pas in actie als de Russische overheid faalt. Nu al is duidelijk dat die volledig faalt in het aanpakken van de straffeloosheid. Regisseur Bergkraut vroeg zich terecht af "hoe president Medvedev Rusland wil moderniseren en corruptie wil bestrijden, zoals hij onlangs zei in zijn State of the Union, terwijl er géén persvrijheid is."

Twintig jaar na het vernoemen van de Sakharov prijs naar de Russische dissident Sakharov, was het hoogtijd dat de prijs weer eens aan Russische geestesverwanten werd toegekend. De timing is ook symbolisch. Twintig jaar na het neerhalen van het IJzeren Gordijn, stuurt het toekennen door het voltallige EP van de Sakharov prijs aan de Russische activisten, een krachtig signaal naar Europese leiders. Ook zij moeten met één stem spreken als het gaat over mensenrechten in Rusland.

We moeten niet denken dat het Kremlin zich hier niets van aantrekt. Autoritaire regimes die voortdurend bezig zijn met het oppoetsen van hun glorieuze imago, vinden het zelfs ronduit irritant dat de ‘lastige luizen in de hun pels’ worden geëerd op een officieel podium als het EP. Maar dit eerbetoon mag niet gratuit zijn. Wij in de Europese Unie moeten echt stil staan bij wat het betekent: onze wederzijdse afhankelijkheid van het Russische gas. Wat betekent het voor gewone burgers daar en hier? Voor het verkrachte Tsjetsjenië?

Elke keer als wij de gaskraan opendraaien: als wij te afhankelijk zijn van Russisch gas is dat - opnieuw - een reden om te investeren in energie-efficiëntie en duurzame energieopwekking. En we moeten ook beseffen dat Rusland afhankelijk is van de EU voor het verkopen van dat gas. Alexander Berezikov, ondermeer energieadviseur voor de Duma en lid van het toezichtorgaan Russian Gas Society, zei onlangs dat 90% van de Russische energie-export naar de EU gaat en dat Rusland moet weten wat het van de EU kan verwachten. Moskou wordt nerveus van de besparingsdrift van Brussel, zei Berezikov. Omdat investeringen in de exploitatie van de gasreserves afhangen van de verwachte EU-consumptie`. Rusland zei onlangs wel het Energy Charter met de EU op, maar zie daar de macht van de EU: niet om zich te bemoeien met hoe Rusland bestuurd wordt, maar wel om tenminste een elementair respect voor persvrijheid en mensenrechten af te dwingen.

Advocaat Moskalenko zei dat "er twee Ruslanden zijn: het officiële Rusland waar alles mooi is en iedereen werkt. En het Rusland van de Gazetta die een realiteit beschrijft die niet fraai is. Maar, voegde ze toe, "we hebben allemaal onze verantwoordelijkheid. Als veel meer mensen zouden schrijven over waar Anna Politkovskaya over schreef, zou ze misschien nog leven. In Tsjetsjenië leven mensen nu onder het regime van Kadirov onder totale angst; Maar ooit komt de dag dat daar scholen en straten naar Anna worden vernoemd."

Bart Staes

Zie ook:

VRT-berichtgeving over uitreiking Sacharovprijs in het EP

http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/091216_sacharovprijs